DICCIONARIO DE LA  LENGUA PHORHËPECHA
 
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL

por

PABLO VELASQUEZ GALLARDO

 

Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008

 

E

 

echado. Ichárhuni, apúakuni, apókuni.

echado a perder. Tshíjpati, tsípakun,tsípakata jarháni, tsítakuarheni.

echar. Atárhení, jatsíkuni, jatsírani.

echar a perder. Tshíjpani, tsipájpatspeni, tsípakurhishkata, tsípatini jatsíni.

echar de menos a una persona. No eránguerani, jiríngantani.

echar encima. Jatájchakurani, tátsitantani, kúchakuni, kúchakuarani.

echar grito. Jiuákorheni.

echar tierra. Túrhentani, sési tútsintantaska, kúchakuarani, túchakuarani.

echarse. Icháruntani, uirhúndini, apúakuni jarháni, apóndini, ichándikuni.

el. Imá.

el abuelo. Mútsemba, imá tatá kéri, tatíta, tatá kéri.

el alma. Uarhícha.

el corazón. Mintsítani, mintsíta.

el dar vueltas alrededor. Uintsíkurhini, uantsímbeni.

el hijo que nace al último. (Benjamín)Shauíru, charháku, tátsikua kómperangaka, shauíshi.

el otro día. Kándeski, kánditki, tómurhíakua.

el principio. Uéenakuarhu, úndani jámki, orhéta.

el que. Emanga, ambénski, ambé.

el que ha echado a perder algo. Tsíjpati, tshíjpati, tsípasti.

el que ha hecho un mal. No sési úri.

el que habla. Uandári.

el que hace clavos. Tsiiundak úri.

el que hace costales. Uangúch úri, émanga uáka jatsírakuechani, koténsio úri.

el que hace estacas. Tsiiundak úri, uanáskuti úrik, angáskua úkua, chkári angáskukua úka.

el que hace tejamanil. Tasámban uri.

el que hila. Pirúati, pirúakua uri.

el que platica solo. Uandámiti, émanga jandíaku uandónskurhika.

el que riega. Thepótati, émanga tipátaka, itsí tsíkuti, itsí tánskati.

el que saca raíz de zacatón. Uatsiarhijpiri, urhund phitári, pikúri sirángua, shirángua pitári.

el que salió. Uérati, émanga uéntaka, eng uéraka.

el que tiene la boca chueca. Iengéndira, émanga kanínderaka pinchúmikua, imá minchúmukua támis jatsíka.

el que tiene labios delgados. Tsirítsirínderi, imá kenchénderakua tsiúmuk, imá tsiríntsirínderaka, tsirímindera,

el que tiene labios gruesos. Teióndira, émanga pinchúmikua tepánderaka, tepóndera, teiápindera.

el que tiene las manos sucias. Kekéjkurha, shiuákuarha, jákurha.

el segundo beneficio que se hace a una milpa. Túrhintani, tundutani, káni tarhékua.

elegante. Sés shukúparhati, kashíperani, sésash jámani, sési jásh.

elegir autoridades. Uandáskuni, erákuntani jurámutin, erákuntani jurámutichani.

elote. Tiríapu.

elote casi mazorca. Thojkéri.

elote cocido y secado al sol para usarse al año siguiente. Uachákata, tiríapu tukémanskata, ueshárhikata.

elote con granos. Tatángarhini, tiríapu jukángarhini, tiríapu jukángarhi, jukárhiti.

elote duro. Chopéngarhini, tiríapu topéngari, tiríapu chopéri.

elote sazón. Chopéngarhini, tiríapu tsiríri, tiríapu tsiríngarhi.

elote secundario. (éste se cuece y se hace un atole, sazonado con una hierba que se llama anisillo y chile) Apéenda.

ellos. Tshimá, iméecha,

ellos también. Tsimájlru, tsimátish, imátush.

embarrar. Atárheni, jákuni, tsikángirhitani.

embellecerse. Járhantani.

embobamiento. Tandósini.

emborracharse. Kauini, arháni, kéngarhini.

embotar. Uinírani, jatsírani ma jatárakua, uiníngarhitani ínspikurhikua, uiníngarhitani, mámar ambé jatsíni.

embrujar. Sikuáni, shekuáni.

emerger una isla. Tskúntani, uémintani isí jatámikuarhu.

empacar. Irhírhini, irhíkat úni, uinátani, jatsírani, jatsírani ka irhíni.

empacho. Khúngeni, kúnini.

empalmar. Takútakutani, terúkutani, takuinstani, tángistani, kútshitani.

empapado. Khuajkári, kuakárini, márhikurhintani, itsíku jarháni.

empaque. Irhírakua, uinátaka, jatsírakata.

emparejar. Sés jántskani, mákkakuni, marku úntani, mák jánskani, pítsitani.

emparentarse. Márkueni, jámburhisti.

empedrar. Jatsíntskani, tsakáp jatsíntskani.

empeine del pie. Kóndurhakua.

empeine. (enfermedad de la piel) Jarháta, epéta, epéru jukángarhini.

empeñarse. Jánguarhintani.

empezar. úndani, uéenani, uéteneni, uéndani.

empezar a madurar el capulín. Uéenani ninini shéngua, uéteni shéngua ninirhuini, uénani ninírhuni shéngua.

emplumarse. Phumuári jukántani, jukántani punuári jukáni, punuári jashíni, punguári jukárhikuarhini.

empobrecer. Kóm pakárani, undani ísh pákantani, nótaru  jatsíkurhini, kóm jámani.

empujar. Phajkáni, pákchakuni.

empujar a una persona. Phájkchakuni.

empujar con los pies. Thauánurhini.

empujar de punta. Sésekorhetin phajkáni, tsenékorhetin phakháni.

empuñar algo fuertemente. Katsíjkuni, uingámu katsíkuni, máku katsíkuni.

en casa  de aquél. Imóo, iméri kumánchikua jimbó.

en cuatro  partes. Thápuru, énga tápurueha, tápuru útantani.

en  donde dar vueltas. Uantsíkuarhikua.

en el bosque. Juátarhu, jiní anátapuecharhu, jiní pukutapurhú.

en el campo. Juátarhu, jiní juátarhu.

en el cerro. Juátarhu.

en el interior. Inchaákurini, jiní inchándikutini.

en el patio. Jamúkutini, jiní ekuárhu

en grandes cantidades. Kángahani, kánikuecha, kánikua ambé.

en la madrugada. Khér erándu, jimá irháshurha jatíni, tsípku, erándipakua.

en la mañana. Sharhíntkhu, jimá irándikua.

en la tarde. Inchátiru, inchátirakua.

en la Yácata. Iákatarhu.

en las afueras de un pueblo. Jarhúkutini, jéakuni irétarhu, uérakuash irétarhu.

en lo alto. Iótakuarhu.

en mi casa. Juchíniu.

en muchas partes. Uápuru, iápuru ísh.

en seguida. Tátsikua, jimínku, jiní sánderu, iáaiáasi, jirémbitku.

en tres partes. Tanípuru, tanípuruecha.

en una sola parte. Mápuru, mápur ísh.

enagua. Siríjtakua, túnikua, itshítari.

enaguas con pliegues. Tshkítsikukata, túnikua tsikírikata.

enamorar. Uéperani, jupíntani, uéperata, uékakuarhini, tsitíngarhikuni, tsitíni ma.

encaminar. Pámpentani, shangári jatsírani, tsínguntani, petámantani.

encandilar. No sés jángastani, tsóngastani, pápjaskashinga.

encandilarse con la luz del sol. Tsóngaskani, tíkaperheni jurhíateri jimbó, tsóngaskani jurhíat jimbó, kakóngaskani tsándi ambó.

encanecer. Uajchútsini, uénani tupútsini.

encarcelar a una persona. Khajtáni, óngani.

encarcelar por sorpresa. Phirhípangani, óngani piárakua jimbó, jatáperakua páni jarósha kuambó.

encariñado. Kuenéni, uékapani jí ka nó sési pikuárherani, pindéni, nó sés pikuárherani, nó sés pikuárherani pindéngarhini, uarhíti tsitíni.

encariñar. Phindéni, uékakuarheni, pindéngarhikuni, uékatarani.

encariñarse. Phindéngarhini, uéperani, pindéngarhperani.

encauzar. Arhíjtakuani, shangátani, ísku ísku arhíni.

encender. Teshárani, cthérhuni, etsérhutani, éskuntani, úrhutani, kurhíni, kurhírani.

encima. Tájtsikuni, tátsikurini, kúchakuarani, kútsitani.

encimar. Thájtsitani, jatájchakuni, tárhatani, jauákuni, táparhatani, tátsikutarani, kútsitani, kukútsitani.

encino blanco (Quercus SPP.), del cual los tarascos extraen agua para tomar y que también sirve para mejorar la sangre y los pulmones. Urhík urápiti, tsiuírini urápiti, urhíkua tsirápku.

encino negro. (Quercus SPP.) Urhík tudúpiti, tsiuírini turhípiti.

encino. (Quercus SPP.) Urhíkua, ijtsí urhíkua, tsiuírini.

encoger el estómago. Kundíngeni, kurhúkuni,kurhúngini, tsurhúrhantani, kontsókurhiti.

encogerse. Khurhúni, kurhúkurheni, kurhúkurhini, kurhúkuarhini.

encogerse cuando uno se encuentra acostado. Jundútseni, apópeteni kurhúkuarheni, kurhúkurhútakurhini, kurhúkurhini éka kuíni jauáka, kurúkuarhini ambótitini.

encogido. Khurhúngiti, kurhúkuarhereni, kurhúkurhitini, kurhúkurhiti.

encontrar. Eshéntani, uárhurhperani, kúntani, kúni.

encontrar a una persona. Kúntani, kúperanl.

encontrar gente. Kúpeni, kúperani, kúntamo.

encontrarse en el camino. Kúmani, kúperani shangáru jimbó, kúperantani shangári jimbó, kúperaskach shangári imbó.

encorvado. Khundíparha.

encorvado por dolor. Phamékuarhet imbó khundíparhani, kutítsipunguani paméarhani, tsingétani pamérakua jimbó.

encorvarse. Khundiparhani, kaníparhani, tsíngetakua, kontsókurhini.

encunclillado, Tsiiúndeni, kurhúpitini, tsiiúndintini, kunchúngani.

enderezar. Jurhímberani, jurhímberantani.

enderezarse. Jurhímbeni, jurhímbentani.

enemistad. No sés pájperani, ikíatperani.

enfadarse. Iangáani, iaangáantani, iangórhani.

enfermar. Phaménchani.

enfermar del paludismo. Manárak phiráni, paménchani tsirár jimbo, paménchani tsirítsiríkurhini.

enfermedad. Phaménchakua.

enfermedad de diarreas y vómitos. Jiuán ka páni, terúameni, paménchakua páni ka jináni, sharhfpirhutani ka jiuáni.

enfermedad de la rabia. Móngarhikua.

enfermo. Phaménchati, kuirúshini.

enflaquecer. Iurhútsini, kharhíni, karhíshíntani.

enfriarse. Tshirápentani.

engañar. Kharháni, ísku arhfni.

engendrar. Kuerájpeni, kángorheni, pámperani.

engordar. Phujkúni.

engrandecer. Khéri úkurheni, kéri pikuárherania, képani, kéramani.

engreído. Jakákuti.

engretar. Ijkuárani.

engrudo. Kamát mákutarakua, kamáta úkata, kamáta tsírku, kamáta tsíri.

engullir. Kunájkani, jatáchati jarháni.

enjuagar. Thokémani, jupángarhikuni, itsí atángarhikuni, jupángarhikuntani.

enlodar. Ajtsímu jásheti, atsímu jáshini, atsímu jákuni, atsímuerani.

enloquecer. Móngarhini, íshk jakuékani.

enojar. Ikíni, ijkíani.

enojarse. Ijkíani, khurhúparhakuni, ikíakuerheni, ikíanku, ikínperani.

enramada. Tekánchi, tkánchi, ánskuani, shingáki únskakua, shurúrukua jatsíkuni.

enredar. Matórheni, mamátani, matórakurhini, takípu úni.

enrollar. Irhíkuni, irhíntani, irhíni, parhákuni, tsikántani, uirhíntani.

enrollar hilos de algodón. Uirhíntani, parhákuni, irhíntani pirúakua, tsikántani pirúkua, uirhíntani pirúkua.

enroscar. Irhíntani, irhíkuni, irhíni, uantsípu úkuarheni, irhíntani uirhípiti, irhíparhakuni.

enroscarse. Majtsíkorheni, uantsípu úkuarheni, irhíkurhini, irhíkurhintani, uirhípu úkuarhini.

ensartar. Tséakuni, nitárhutani, incháchatani, isháratani.

ensartar hilo. Incháchatani, incháchatani pirúkua, isháratani pirúkua.

enseñanza. Jorhénggurhikua, jorhénpekua.

enseñar. Arhíjtajpeni, arhístakuni, jorhéndani, arhítakuni, jorhéndanikini.

enseñar a caminar. Shangátatani, arhitakuni shangátatani, jorhéndani shangátatani.

enseñar el ano. Porhótskani, charhashítu sharhátani, ishérpini kuatsírakua.

enseñar los dientes. Singítani, shíni sharhátani.

ensuciar. Jájkuni, jáshini, no sési jákuní.

ensuciar el agua. Amani, surúatani, jájkuni itsí, itsí jákuni.

ensuciar el agua con polvo. Ajtsitani, ikíchak úni itsí, itsí jákuni tupúri jingóni, itsí kuáchakukuaristia.

ensuciarse. Jáshintani, jáshíni, jáshikuarhini.

entender. Kurhánguni, kuerántani, kurhánderani, kurhándini.

entero. Ma ichákua, iámindu.

enterrar. Incháskuni, túskuni, incháskuntani.

enterrar un muerto. Incháskuntani, jatsíntani uarhírini, incháskuntani uarhírini.

enterrar una cosa debajo de cenizas calientes. Thújpani, ambé ma jirípani.

entonces. Jimájkani, jájkani, jiákani.

entrar. Incháni.

entrar y salir. Incháni ka uérani.

entre dientes. Uandámskuarhini, uandáuandáme, jandíajku uandáuandámini, kiménderani.

entre dos. Tsimárhu.

entre los dedos. (anatomía) Incháatakua, jákicha jimbó.

entre los tres. Taníperani.

entrometido. Injájtapari, inchástapakua, inchákuni uandákua jingóni, inchákutspiri.

entumirse. Khuangápentani.

envejecer. (cuando se trata de un hombre) Tharhépeni.

envejecer. (cuando se trata de una mujer) Kutsímini.

enviar. Asháni.

enviar mensajes. Uandák asháni, karákat asháni.

envoltura de una semilla. (botánica) Tskípuer jukáparhata.

envolver. Irhíni, irhíntani, irhíkuni, irhíparhakuni.

envolver y cargar objetos en un pedazo de tela. Takús irhíakuntani.

epazote. (Chenopodium ambrosioides L. planta medicinal.) Kuatsítes iójkurha, kuatsítas kamátarhu anápu, kuatsítis kamátarhu anápu.

equivocarse. Kharhákorheni.

erupciones en el cuerpo humano. Andátani, iurhíri purúataku, kuárhitangasti.

errar. No sés úni, Hamu jatsíkuni.

¿es? Ámku.

¿es cierto? Jétoru, téru, ísiski.

es mujer. Ichújpatisti, jinden uárhi, uarhísti, urhúrhisti.

es posible. Péeka, jindé íshiua, ménkishiti.

es trabajador. Anchikorheristi.

es varonclto. Anchikorheristi, jindésti tsiuérititu, jin:désti tatáka, tsiuératisti, iuíris ti.

escaldarse el paladar. Sikuíchani.

escaldarse la boca con ácidos. Perámeni, karámchani.

escalera de madera. Ajtsitstarakua, kékua, píshkua.

escalofrío. Tsirántsirámashikua, manárakua, tsirárashin, tsirárangashini, tsirár jáshintani, tsirárashikua, tsirákuerhikua.

escama de pescado. Tinímu, kurúcheri chésh, kurúch shéshi.

escapar. Sipákorheni, uémukuni, uérakurhini, ísh uépchukuni.

escardar. Purhíkuni, kakátani, tarhéndani, kúnskani, káni tarhéni.

escoba. Kharhátatarakua, pángua, karhátakua pímuri.

escobeta de raíz de zacatón. Ambájtsetarakua, ambátsitaranskua, ambátsitakua.

escobetita. (hongo comestible) Kuín antsír terékua.

escoger lo mejor. Phíaskani, erákuntani ambákiti, erálctmisánderu ambákit ma, erákuni ambákit ambé.

escoger semilla. Erákuni, erákuntani tsikípu, erákuntani tsikíkua.

esconder. Jískani.

esconder el estómago en forma de arco. Kangíntani, kurhúarhani, shitúrhi jískani, kanóngintani, shitúrhi sukúkurhini.

esconderse. Jiríkuarheni, sipákorheni.

escorpión, (Eumeses SPP. Una variedad de lagartija.) Kakón akuítsi.

escozor. Tsómeni.

escribir. Karáni, jatsírani, kuirúrheni.

escribirle. Kuirúngarhikuni, karákuni.

escrito. Karákata, kuirútsikata, siránda.

escuchar. Kurhánguni, korhóni, kurháni.

escudilla. Urháni sapíchu.

escudo. Erókatarakua, .tapókatarakua, jukákukua.

escudriñar. Jiríngantani.

escuela. Jorhéndperakuarhu, kutá jurhénguaritarakua, kumánchikua jorhémperakuarhu anápu.

esculpido. Karákata.

esculpir. Karángarhikuni.

escultor. Pirhích uri, ambé jatsínsti, chanára uri.

escultura en madera. Erángekua, shikáriri ambé úkata.

escupir. Thuátani.

escurrimiento de trementina caliente mientras el ocote se quema. Tskuánda, iúskani, shungánda iurhúni, iurhúngarhini shungánda, shungánda iurhúngarhintani.

escurrir. Iorhéni, iústarani, iorhéni itsí, iurhúni itsí, iurhúntani, itsí jángarhi nitámatarani.

ese. Jindéni, indéni.

esforzarse. Mímishintani, jángorheni, uingápekua jukántani, máku úkurhintani, uingámu úkuarhintani.

esgrafiado. Karháparhakukata, karákata, inchátsitani ambé ma, úngarhitakata.

eso. Indén ambé.

esófago. Ijtsí párakua, khuéngua, tuturúchikua, kuetáperakua.

esos. Tsimí, indéksi.

espacio. Kóndeni, kóndikua, ambánskani.

espalda. (anatomía) Péshu, kóparhakua.

espanto. Chérpiri, uarhícha, chérakua, chérpiri.

españita. (planta) Shanóambekua.

español. Utúsi, turhíshi, turhísh Dandákua.

esparcir. Etsákuni, etsákuarheni, jánskani.

especie de pilar. Angámerhakua, ma pokónchikua.

espejo. Erángetarakua, erátirhikua, erátitarakua, erátikuarhita.

esperar. Erókani, eróntani.

esperar gente. Erókorhini, erópini.

esperar gente en un valle. Erópeni, kuirípuechani erókani.

espesar. Sundúrani, shindúrani.

espiar a una persona. Jakútani, píndani, jakútsikuni, jikútsikuni.

espiga de maíz. Píntsita, píjtsi.

espiga de zacate. Tupíkua, píjtsi, pínts, pínts uitsákueri.

espigar el maíz. Thurháni, píjtsini, píjts petáni, pínts juáshatiia, pínts andátani.

espina. Tsurhúmu, chekámekua, chakándukua.

espina de maguey. Akámber tsurhúmu, chekámekua akámber, akámberi chakandukua.

espina de tejocote. Karhás tsurhúmu, chekámekua karhásheri, chakándukua karhásheri.

espinarse. Chekámekuarheni, chakánduni, chakárhikurhini.

espinarse la mano. Tskákuni, chekákuni, chakákuni.

espinarse la planta del pie. Chekánduni.

espinilla. Karhási.

espinilla. (anatomía) Angándurhakua, anánasta, ióngarhitakua.

espinoso. Chekámeni, chekándukua jarháni, chakámikua, chakámiti jukárati.

esposa. Uarhíti, témba, uarhí, uarhíiti.

esposo. Uámba.

espuma. Kuráta, purúata., kurúta.

esputo. Antsári, khuendéri.

esquina. Terórukua, tsumíndarhu.

esquite. Uaníta.

está bien. Iáchka, sési jarhásti.

está vivo. Tsípik ingúni arhásti, tsípiten jarhásti, tsípiti jarhásti, tsípitku jarhásti.

estacar. Chkári inchárhutani, jurhímberakua jatsíkuni.

estación de aguas. Eménda.

estado comatoso. No úni khamáshurhini.

estando. Jáparini.

estar. Jarháni.

estar abierto. Mítakorheni, mítakurharushati, mítakuarhitini jarháni.

estar aceitoso. Tamáni, tamárku jarháni, tamári jarháni.

estar acostado. Apóndikuntani, apópitish jatí, apónditini jarháni, ichánditini jarháni.

estar acostado en el solar o llano. Apóakuni, apóakutish jatí, ichákuni tpákuarhu, uirhúakurú, apóndini uitsákuarhu.

estar acostado en el suelo. Ichápeni, echérindu apóndini.

estar alto de estatura. Iótani, iótati, iótatini jarháni.

estar ancho. Kóndeni, kónurhani, kóskani, kóskatin jarháni, kósti jarháni, kóskantani.

estar bien de noche. Sés chúrekuarheni.

estar blanco. Urápeni.

estar bonito un piso. Sés jájkarhani, pitsíkandini, sés jándiui.

estar cabizbajo. Théngsatan éjpuni, kutítsitini jarháni, téksitini jarháni, tentéksitini jarháni, téktsitsini.

estar caliente. Tsánj, jorhépitku jarhá. ni, jorhépiti jarháni, jurhépini jarháni.

estar caliente un objeto. Apárheni, apárhitku jarháni ambé, jorhépiti jarháni.

estar caro un artículo. Jukáparhani, jukáparhasti ambé, jukáparhani ambé.

estar ciego. Tashéngarhini, poshénarheskat jarháni, tashíshi jarháni, tashítuni jarháni.

estar cocido. Niníni.

estar con penas. Uandángiani, uandángetku no sési pikuárherani, no sési nitámakurhitini jarháni, kurátsin jarháni.

estar conforme. Jeiápangantani, sés pikuárherani, sésku jarháni, sésiku jarháni, tekántashka.

estar chimuelo. Ketsérhuni.

estar de acuerdo. Jeiápangantani, terúkutashkach, máku jásh uandákata jarháni, mákash uandónskurhini, mítetperaska.

estar de fiesta. Khuínchini, kuínchikua jatsíni.

estar débil y flojo. Kuendékuendékuni, no uenápen ka shépeni, shépini jarháni.

estar delgado. (objetos) Tshirímbeni, tsauápet jarháni, tsiuápiti jarháni ambé, tsauápini.

estar dulce. Téni.

estar duro. Chojpéni, chopérini jarháni ambé, símeni, takímbeti, takímiti.

estar en el poder. Uashájtakata, uashákani jurámukuarhu, uashákatishngati jurámukuarhu, mínguarhini.

estar en un rincón. Ichándikuni, tsumíndikuarhu jarháni, jandíkutini jarháni.

estar enfermo de la garganta. ójchani, paménchani kunákuarhu, ópchatini jarháni.

estar espeso. Sundúni. sindúrini jarháni, shinduri jarháni.

estar feliz. Tsípeni, sési pikuárherani, tzipikurhitini jarháni.

estar frio. Tshirápeni, tsirákuarheta jarháni, tsirápitini jarháni.

estar fuerte. Uingápeni, uingápiti jarháni.

estar gordo. Tepáni, pukúri jarhani, tepári jarháni.

estar grave una persona. Uináskurhini paménchani, kánikua pamékurhitini jarháni, uingámindu jarháni paménchani.

estar hecho bola. Kaníkuarhitini, irhíkurhini jarháni, uirhíkash jarháni, uirhíkash úkurhitin jarháni, kurhúkuarhini.

estar jorobado. Kaninchani, jurúparhani, jurúparhatini jarháni.

estar largo. Ióskani, khéni.

estar liso el suelo. Pitsípendeni, tsikánditini jarháni echérindu, pikík jándini.

estar listo. Imánku jarháni.

estar lleno de canas. Thupújtsini, kánikua tupúntsini, tupúntsinia.

estar macizo. Tangápeni, uingápitini jarháni, tangápitini jarháni.

estar maduro. Niníni.

estar manco. Tokójkuni, tokóndutini jarháni, sengétatini jarháni, tokótatini jarháni, tokótani, tokóta jarháni.

estar montado en un caballo. Tekéshu jatárini, jatántatini jarháni, tekéshu jatáritini jarháni.

estar muy mal. Kánek no sés jarháni.

estar oscuro. Kápendeni, kápendesti, pápakanditini jarháni, kápindini jarháni, pápjanditini jarháni.

estar parado en un valle. Angápeni.

estar parado en una esquina. Angáruni, angáruni terúrukua.

estar parado frente a una puerta. Angámukuni, angámukutini.

estar pesado. Khuetsápeni, kuetsápit jarháni, kuetsápitini jarháni, kuetsápiti jarháni.

estar presto. Kókan jámani.

estar profundo. Jauángeni, káni jauánesti, jauámitini jarháni.

estar rápido. Chkápeni, jerénarhini.

estar redondo. Uirhípeni, uirhípitini jarháni, uirhípiti jarháni.

estar resbaloso. Tshkándeni, tsikánditini jarháni.

estar ronco. Saráchani, ópchatini, ópchatini jarháni.

estar sentado en la calle. Takúruni, sangáru uashákani, uasháruni.

estar sentado en un corredor. Irhámukuni, uasháshukuni incháchukurini, incháchukurini uashákani.

estar sentado en un rincón. Takúndikuni, uashándikutini jarháni, uashándikuni jandíkutini.

estar sentado enfrente de la casa. Uashámukuni, uashámukutini jarháni.

estar sentado junto al fuego. Uasháparhakuni.

estar sentado sobre algún objeto. Jatátseni, uashátsikutini jarháni.

estar separado o divorciado. Jarháritini, jarhárentask jí, temúngurhurini jarhánperantansh, jarhárhperatini jarháni táchani ísh.

estar sucio. Jángarhini, jáshini, kakétku jarháni, shiuári jarháni, jínku jarháni.

estar tapado. Kápchutakuarheni, kashákukurhitin, ójchakuaritini jarháni.

estar triste. Mískorheni, míshkuarhis jaká, kómku jarháni, kóm pikuárheramo

estar vivo. Tsípiti, tsípesh jaká, tsípitini jarháni, tsípiti jarháni.

estas. Iksi, tshí, tsímecha, íicha.

este. Ini, ántku, tshí, í, indé.

estera. Khuírakua.

estimar. Shéngchani, sési arhíni, uéperani.

estirado. Antsíkorheti, antsíratini.

esto. Aríndi, íesti, íni, í.

estómago. (anatomía) Khúparhat khéri, khúparhata, shitúrhi.

estómago de res. Sutúrh khéri.

estorbar. óndajpeni, ójkhujpeni, óndani, ókutani.

estornudar. Tsúni.

estos. Tshíni, íksi, tsimícha.

estrangular. Phirájchakuni, tirhípani.

estrella. Jóskua.

estremecerse. Shamárakuarheni, shéstakuarheni, manárani.

estrenar ropa. Jukántani, shukúparhantani, úpangi ambé jukántani, jimbángi ambé jukántani.

estropajo de ixtIe. Phikúrhetarakua, thakípu, jítsirhatakua, kitírhitarakua.

estrujar. Antsían síndani, nánderku jámani.

"Euphorbia ealyculata H. B. K." Chpíreni.

evento que se esperaba. Korhókuarheni, énga erókampka, erókurhikua ambé.

exactamente. Sésimendu, ístku, íshisti, íshimindu.

exceder. Jukári, úkunipani.

excremento. Kuatsíta.

excremento de hormiga para pintar loza. Suruk kuatsíta, sirúki ichéri.

excremento de lagartija. Tijkuín kuatsíta.

exhibir. Eshérpini.

exigir. Uingándirantani, arhín jarháni, shikápitarani, uingámarhini.

existir. Jarháni, japóni, jarháshati, japárini jarháni, jimá jarháni.

exprimir. Tsitárani, tsitántani, tsitárhukuni.

expulsar gases. Theténi, tsuníni, no sési shipírikurhini, ishímintani teténi.

extender. Iórhatani, etsákuni, kónditani, kókutani, itsákupani.

extenderla. Etsákuni, pirókuntani.

extenderse. Ióskani, kóskantani, kórutani, kónskani, khuirípeni, khéni.

extenso. Kóndesti, jukári kóndini, leónditani.