DICCIONARIO DE LA LENGUA
PHORHËPECHA
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL
por
PABLO VELASQUEZ GALLARDO
Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008
H
haber. Jarháni, japóni.
hábil. Jángaskati.
habitación. Irékua, jutá.
habitante. Iréri.
hábito. Phindéni.
hablador. Uandátspiri, uandándira, ísk apári, uandákua úri.
hablando. Uandáparini.
hablar. Uandáni, i ó r h i ni, uandápani, arhín, andátani, arhíni, uandáska ióarhini.
hablar a solas. Uandámskuarhini, uandáuandáme, jandíajku uandáuandámini, kiménderani.
hablar como niño. Sapímeni, sapíer uandáni, uátsapichueni uandáni.
hablar en público. Uandátsekuni, kuirípurhu uandáni.
hablar en secreto. Sipásipámeni, sipátekurhku uandáni, shipátin uandáni, arhíndikuni, arhíndekperani.
hablar fuerte. Uingáchani, jiuákurhini, uingámu uandáni, jiuákorheni, mintsítani, tsímek arháni.
hablar grueso como adulto. Jeráme, tepámarhini uandáni, tepómarhini.
hablar indiscretamente. Uémuni, no janánarhini uandáni.
hablar mal de una persona. Uandátseni, uandáni no sés kuerípueri, uandátsini no sési, no sési uandátsini. Iaucer.úni, niátani.
hacer adobes. Iauárhukat úni, tsiuákua úni.
hacer algo uno mismo. "Okurhini, míal ikurhini un ambé, íshku míantani ambé, erátseni úni sáni ambé, úpatakurhini.
hacer brotar. Phitáskuni, uéskutani, uéshutani.
hacer callar a una persona. Kuámukuni, pinasku jatsíni.
hacer callejones en la milpa. Thauákuni, tauákuani tarhétarhu.
hacer carbón. Turhir úni.
hacer colchas bordadas. Antsíngarhikuni, únarhikuani, shukútsikua úni, irhímukuni, karángarhikuni.
hacer cordeles. Pharhájtsikuni.
hacer cosquillas. Sharhámetajpeni, shi. rhímitani, kirhímitani, kirímberani.
hacer discordia. Ijkíani.
hacer dormir a una persona. Khuíjtani kuístani.
hacer el bien. Sés újpeni, sési úkuni.
hacer el primer beneficio al maíz. Porhíkuni, sés únkun tarhétani, tarhéndukuni.
hacer escándalo. Mintsítani, uínduni úni, no sési jámani, uingáchantani.
hacer espuma. Khurhúatani, purúata úni, kuráta úni, kurúatani.
hacer frío. Tshirákuarheni, tsirákuarhisti.
hacer gárgaras. Kunúmeni, sharhíachani, kurúchani, kuráchani, tikóchani,
hacer gestos. !íngarhini, singíngarhini, kíchuekuen Jángarhintani.
hacer hablar a una persona. Uandáratarakua, uandárani.
hacer justicia en la Corte. Uandáskungani.
hacer los primeros arreglos matrimoniales ante autoridades. Karákuarhini, tembúchakuarhu jukárani.
hacer lumbre. Chpír úni, kurhípantani.
hacer llegar. Péerani, páspini.
hacer madejas. Pirúak irhíntani, pirúakua úni, irhíntani, shakuáni, pirúkua irhíntani.
hacer mezcal. Síkua úni, sík atsíni.
hacer nixtamal. Jápikuni.
hacer operaciones en los huesos. Kutúrantani, arhákukuni únirhu, únini tsináni.
hacer pan. Kurhínd úni.
hacer pozole. Máskuni, máshkut úni.
hacer rodar. Uirhíjpani, uirhípapani, úni uirhípani, uirhípani.
hacer ruido. Kúskani, kústani ambé márhu, mintsítani.
hacer señas. Níngerhpeni, nikuárhakuni, níngarhikuni.
hacer surcos. Jirúkutani.
hacer tiras algo. Katsíndurhini.
hacer tortillas. Ichújpani, ichúskuni, kurhínda úni, ichúskuta úni.
hacer trenzas. Tepékua uni.
hacer un cerco alrededor de un patio. Uirhípatani, uatsóndani, uatsótani ekuárhu, uatsótani jatsíni.
hacer una cosa varias veces. Kántani.
hacer una figura en un tejido. Erángek phitáni, úngarhikuni, karándukuni shiríkukuarhu.
hacer viento. Tarhéani.
hacerle cariños con la mano. Pharhírheni, uékani pángarhikuni jákiimbó.
hacerle rayas al rebozo. Kuirúrhukuni, kuirúngarhikuni.
hacerle una broma. Chhanákukuni, ikíatani, chanárani.
hacerlo. Kuerántani, úntani.
hacerlo crecer. Tsikírani, kuiríperani anátapu, ikárani.
hacerlo entender. Jángastani.
hacerlo llorar. Uejtárani.
hacerlo pedazos. Sánganit úntani, uishúntani, sapírhati úntani, útantani.
hacerse cargo de otros. Erárandijpenstani.
hacerse de rogar. Tepárakuarhiparini, úkuarhini, tepárakurhini.
hacerse orgulloso. Sés eshékurhin, tepátepáchani, jarhóchati úkurhini.
hachear. Tsekárheni.
hachear un árbol. Tsekándukuni, chapándukuni, chapáni.
halcón. (Falca SPP.) Kirhíki.
hallar. Eshéntani, ishékurhintani.
hamaca. Tirhíantsetarakua, tirhíntsitarakua, tirhíntsikuatarakua.
hambre. Kharhíngua, karhímakua, karhímani.
¿han amanecido bien? Kárinsini, sésis erándiski, erándingashki sési.
haragán. Shépeni.
harapiento. Takúsku.
harina de maíz o trigo. Tsiréri.
hartarse. Niáchantani, niáchani, iangáantani, uiníarhani, amánskani, ámangechakua, ikárhikurhini.
hasta eso. Jambéri.
hasta por allí. Jambéri, tsimíni, jimín jambéri, imán jimbó, ís jimbó, jimbó, jiájkania, jimbóshka.
hay. Jarhájti.
hay paz. Pínandestia.
haz. Ú.
hazme el favor. Úchitsini sésikua, úchirini sésikua.
hechicería. Sikuákua, shekuámekua.
hechicero. Sikuáme.
hechizar. Sikuáni.
hecho. úkata.
heder. Sipíani, jájkundeni, shútani, jákundiku, jákundikua.
hediondilla. (Cassia SP.) Sipíajkurha, sipíajk tshitshíki, sipíani, sipíakuarha, shipíash, kúnijiripatakua.
helado. Iauárhikata, iauárhiti.
helar. Iauáni.
helarse una planta. Iauárhuni, iauákua atástia, iauárhini tarhétani.
hembra. Kujtí, kutsítu, kutsíti, kutsí.
hemorragia interna. Kajtsíani, iurhíri uérhukua, iurhíri pírhuni.
hendidma. Arhántserhakua, porhónarhikuni, jarhángurhinikua, jarhándikua, jarhángarhini.
heno. (Tillandsia usneoides L. Planta medicinal contra la diarrea.) Patsúani, phujkúr shukúparhakua, tsiuíani, takari, tirhíani.
heredar. Míndani, ambé jurákukuni.
heredar a alguien. Jurájkukuni, jatsíkua jurákukuni, ambé jurákukuni némani.
heredar de otra persona. Jurájkumingani.
heredar rasgos genéticos. Tsitsíntani, kashúnduarhiani, jurákuni úrhipukua.
herencia. Pakáranchakua, míndakua, jurákukua.
herencia biológica. Tsitsíntskuani.
herida. Akuárheta, akuárhitakua, akuárhikata, akuárhikua, akuárhini.
herida en el talón por el hielo o sabañón. Arhándukua.
herir. Akuárhetani, atáni, no sés arhíni.
herirse. Atákuarheni, akuárhkuni, akuárhikurhini, akuárhini.
hermana. (hablando el hombre) Pirénchi.
hermana. (hablando la mujer) Pípe, jinggónekua.
hermana de abuela. Naníta, naná kéri.
hermana de abuelo. Naníta, naná kéri, tatíteri jingóni jémba, uauá kéri.
hermana mayor. Jingónikua kéri, orhéti.
hermano. Márkueni, eráchi.
hermano. (cuando habla la mujer) Mimi
hermano de abuela. Tatíta, tatá kéri, mimiti na kériri, naníteri mime jémba.
hermano de abuelo. Tatíta, tatá kéri.
hermano de en medio. Teróakuri, terúkuarhi, terúkuri.
hermano mayor. Orhéti, tatáka orhéti.
hermano mayor. (hablando la mujer)Juchf mími orhépatini.
hermoso. Sésasi.
herniarse. Anzíani.
herrero. Tiám úri, tekátsikua úri.
hervir. Purúani, purúatani.
hiel. Andúmukua.
hierba con propiedades mágicas. Uanípeni, uitsákua sikuárakua.
hierba del cáncer. (planta medicinal) Kutsúmu.
hierba del golpe. (Hartrno.nia rosea ait.) Parákat tsitsíki.
hierba llamada vara del burro, tiene propiedades mágicas, como medicina se usa contra el dolor de muelas. Tsarhákata tsitsíki, tsakápu tsipáta, tingini tsipáta.
hierba medicinal conocida como gordolobo, a esta planta se le atribuyen propiedades mágicas. Sunúsunúkurhakua.
hierba medicinal que se usa para curar heridas. Shikuápu tsitsíki.
hierba medicinal que se usa para violentar el alumbramiento. Kutsúsi.
hierva que se usa para ayudar a la digestión entre los ancianos. (Malva escoparia l'herít.) Uingári, charhákata.
higado. Tauási.
hijal. Uátsi, uájpa.
hijo. Uátsi, uájpa.
hijo natal. Phéekurhikata.
hilar algodón. Piróani, shurháta irhíntani.
hilo. Piróakua.
hilo de collar. Andáchakua, pirúakua uakáchakua, pirúakua uakáchakuarhu anápu, pirúakua uakachákueri, uakáchakuarhu anápu pirúkua.
hilo de ixtle. Siríngua.
hilos enredados. Manákata, thakípu, pirúkua tsikíkurhita, pirúkua tsikíkurhini.
hilvanar. Shorhónstani.
hincarse. Tinguíndini, tinuíshurhini, kuishurhini.
hinchado. Khúni, kúti.
hincharse. Karhájpeni, khúni, kurhíkurhini.
hincharse del estómago. Khúngeni, kúpeni, kúarhani.
historia. Uandántskua.
hogar. Irékua, ktá, kumánchikua.
hoja. (botánica) Chkúrhi.
hoja de elote. Shárakata.
hoja de maíz. Kháni.
hoja de nopal. Paré Kurhínda.
hoja de pino. Uinúmu.
hoja seca. Chkúrhi kharhiri.
¡hola! Nári jámashaki, jéndi, náshki.
holgar. Shépeni, no ánchikurhini, mintsíkurhini.
hollar. Jarhákuni.
hollín. Tarháata.
hombre. Achámasi, tshiuériti, iuíri, tatáka, acháati.
hombre valiente. Tshiuériti, tshiuéni, tatáka tsiuériti, tsiuéni tsiuéreti, tsiuérati tsiuékuarhikua, tatáka tsiuéri, ma tsiuéreti, jindéni tsiuékuri.
hombres. Tshiuéncha, tsiuératicha, tatákecha.
hombro. Khési, kuínkuish, inchándera. kua.
homicida. Atájpiri, uándijpiri, uándipiti, atájpiti.
honda. Phandóntsekua, uimbíbitakua, pindónsikua.
hondo. Jauámeni, jauángeni, jauámiti.
honesto. Jurhímbiti, kashÚIDbeni, jurhímbitkutsi, kashúmbikua, kashúmbiti, jurhímbitkuni.
hongo. (se conocen más de 20 variedades comestibles y otras tantas que son venenosas. En este trabajo se citan 13 variedades comestibles) Terékua.
hongo de maíz, con el cual se hacen tamales que son cocidos en el rescoldo. Tukúr terékua, kuchíchikua terékua, kukúchikua terékua.
hongo venenoso. Uarhích terékua, terékua uarhírakua, terékua jerámba.
honor. Sési phakárakua.
honrado. Jurhímbiti, kashúmbikua, kashúmbiti, jurhímbitkuni, kashúmbeni, jurhímbitkutsi.
hora. Jándu.
horcón. Ashámu, ashámbe, ashámba.
horcón para un cancel. Ashám khéri, ashámbe.
horizontal. Ichántsani, inchátsikutin pakárani, jurhímbitku pakárani.
hormiga. Surúki.
hormiga arriera. Shanchárhu, shirúki iurhúkua.
hormiguero. Surúk jatákua, sherékua shirúkiri, sirúkikuani, shirúkikuarhu.
hortalizas. Shakuáecha, shakuákua, ikáraku jukákuarhani.
hospedarse. Sésik intsíngani, kuíkurhini, jakárkuarhini.
hostigar. Uingápetarhu, atáni.
hoy. Iáasimendu, iáasi.
hoz. Unrhótatarakua.
huacamayo. Kuaiúnduposh.
hueco. Jarháati, no jatárhani, porhóni, jarhóni.
huérfano. Uerándupindi.
hueso. úni.
hueso de fruta. Tsikípu, tskípu.
hueso de la cabeza llamado temporal. Senéndikua.
hueso de mamey. Uakúsir tskípu, tsikípu uikúshiri.
huesos de la mano. Jájkirh anáp únicha, úni jákiri, úni jákiorhu anápu.
huevo de gallina y de aves en general. Kuashánda.
huevos de gato. (hierba) Shapíndik shirúri, jiuér shapíndikua, turhátsikua, tirhátsiku, tántarhasi.
huilota. (Zenaida macroura) Khuikípu.
huir. Sipákorheni, uérakuni.
huizache. (Acassia pueblensis T. S. brandeg) Arúmbasi, sósa.
hule. (Castilla elastica cerv.) Tarántakua.
humear. Siráani, shiróterani, shirótani.
húmedo. Tsirápendu, sanúri, kuakárhani, uekándini, káni itsín jándesti.
humilde. Kashúmbiti, no ma uandáni, kashúmbini.
humillar. Kóm arhírani, pínash jatsini.
humo. Siráata, siuákua, shiróta.
hundirse. Nítseni, jundútsini, inchátsini, asútsini, níndini.
hundirse en el agua. Turhúmeni, asútsini, atsÚlltsin itsárhu, asúsini.
huracán. Akuíts janíkua.
hurdir. Ichótani, inchótani.
hurgar. Phárhetspeni, inchámarhini.
hurtar. Sipáni.
husmear. Kurhátachpeni, shtámarhin, shipítani.