DICCIONARIO DE LA LENGUA
PHORHËPECHA
ESPAÑOL – PHORHËPECHA
PHORHËPECHA – ESPAÑOL
por
PABLO VELASQUEZ GALLARDO
Documento recuperado de la red para fines educativos sin fines de lucro en la Universidad Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Junio 2008
N
nacer. Andápenuni, kángorhengani, uérani.
nacer. (una planta) Andárani, uérani.
nacimiento de pollitos. Phitárheani, pitánani pipíshi, pipíu sapírhati pitárhigani.
nadar. Sharhíani, sharhíamini.
nalga. Tetékua, charási.
nanche. (Malpighia glabra D. C.) Shangúnga.
narigón. Úrhu.
nariz. úrhi.
nariz ancha. Kórhu, úrhi kósta, úrhi kósti.
narración. Uandántskua.
nativo de aquí. Ishú anápu, shú anápu.
nativo del pueblo de Pamatácuaro. Phámu.
nativo del pueblo de Zacán. Tshajkán anápu.
neblina. Shúmu, shúma.
necear. Uingándirani.
necesitar. Uétarhinchani, uétarhini, uékani.
negro. Turhípiti.
nejayo. Jápikukater ijtsí, itsí kurhírakua.
"Neoophorus diazi meek". Chorhómu.
nervio. Pasíri, piuírakua.
nevar. Iéjtani, iéstani, shauáni, iauákua andátserani.
nido. Sherékua.
nido de gallina para empollar. Erátsetarantskua" tsíkata uasháraskua, uaiáranskua, sherékua.
niebla. Shúmu.
nieto. Nimákua.
nieve. Iésta, iauákua.
niña. Mari sapíchu, uátsapichu, nanáka, marík sapí, nanáka sapíchu, kíta, shauíshi, maríkua, uájpa.
niña del ojo. Uápita.
niño. Sapí, charháku, uátsapichu, tatáka, thajkí, ché, uátsi, tatáka sapíchu, tatáka sapí, takí.
niño enfermizo. Churíki , uátsapichu kuenésh, sapí uerámsi, uerámshi, uátsapichu paménchati, uerámbshi, kuenéshi.
niño llorón. Kuonóshi, uátsapichu uerámbshi, sapí uerámsi, churíki, kuenésh, uátsapichu paménchati, uerámshi.
niño nervioso. Churiki, uátsapichu kuenésh, sapí uerámsi, uerámshi, uátsapichu paménchati, kuenéshi, uerámbshi.
niño que tiene lombrices. Tsirák atári, tsirákua jatári.
nivelando. Mákash terúkun, májku jákuni.
nivelar. Terúkutani, máku jápani, jatsíntani.
nivelar dos objetos. Ekuákuni, mákash terúkutani tsimóruchani, tsimárhani máku jákuani.
nixtamal. Jápu.
no. Ambe, ási, ástarhu.
no darse cuenta cuando se va la gente. No eránkperani.
no sé qué es. Ambéndiski, no mítiska ambéski.
no te había de decir. Nójkin arhípiringa.
no tener vergüenza. Amótakuarhentani, no kurátsikua jukáni, no kurátsini.
no vender. No atárantani, no ínspikurhini.
noche. Chúrekua.
nombre. Jakángurhikua, arhíkuarhikua, arhíkurhini, arhíkua.
nombre de cierto .fuego.PaIentén chhanákua.
nombre de un espíritu de color negro con figura humana, vive fuera de los pueblos, es un ser muy frío, pero cuando camina aparece como que si llevara una antorcha. Posiblemente se trata de cierto fenómeno físico-químico. Súmbatsi.
nombre de un hechizo. Khuángarhitakua.
nombre de un hongo comestible. Akúm terékua.
nombre de un juego. Akuíts chhanáni.
nombre de un juego. Khuikíp kurhúj. chukuani.
nombre de un juego. Purhúer chhanákua.
nombre de un juego. Tharhéch chhanáni.
nombre de un juego. Uantsír chhanáni.
nombre de un juego, que consiste en girar sobre un mismo punto. Khurú uantsáani.
nombre de un juguete de barro de color café. Tukúri, tukúru.
nombre de un inaíz tardío, nativo del pueblo de Zacán. Tshajkán anápu.
nombre de un ojo de agua en el municipio de Charapan. Shandúmbani.
nombre de un pajarito. Mírtu.
nombre de un pajarito de color verde, amarillo y rojo. Tserép apúre.
nombre de un pájaro. Pintsiríki.
nombre de un quelite. Jáp ukájkurhakua.
nombre de un ser sobrenatural. Japíngua.
nombre de un zacate con propiedades medicinales, propio para curar heridas. (Solidago SP) Uasháteni.
nombre de una agalla de encino. Apásekua.
nombre de una calle de donde se divisa todo. Eráshamani.
nombre de una composición musical que se toca el 2 de febrero. Tór kantsákata.
nombre de una paja. Phanákua.
nombre de una planta. Tsikítsintani.
nombre de una planta con propiedades medicinales de la región del lago de Pátzcuaro. Khékua.
nombre de una planta de adorno con propiedades cáustikas. Khauás tshitshíki.
nombre de una planta medicinal. Eráani.
nombre de una planta medicinal. Pirím urápiti.
nombre de una planta medicinal de la región del lago de Pátzcuaro, es una yerba que florea color naranja. Las hojas de esta planta se cuecen y el agua se utiliza para lavados gástricos. Tskípini.
nombre de una planta medicinal del lago de Pátzcuaro. Kutúri.
nombre de una planta medicinal para curar heridas. Sósa.
nombre de una planta que florea blanco. Pipí atákua.
nombre de una planta que sirve de antídoto al veneno de una víbora. Péngua.
nombre de una víbora. Korális akuítsi.
nombre de una yerba. Jiuér potsékua.
nombre de una yerba. Sharhímpskua.
nombre de una yerba. Turhís éjpu.
nombre de una yerba que florea amarillo. Pirítakua.
nombre que se aplica a distintos quelites comestibles u hortalizas incluyendo al repollo. Shakuá.
nopal. (Opuntia tuna mill.) Paré.
norte. Kundémbarani.
nosotros. Juchá, óchi.
novia. Arhíkua, tembúnga, uátsi temo búnga, tembúna.
novio. Taták japíndu, tembúcha, turnbí tembúcha.
nube. Janíkua, shúma.
nube delgada. Janik sapíchu, shúma tsauápiti.
nube grande. Khér janíkua, shúma kéri.
nuca. Angánchakua.
nudo. Angándipu, tsikíkukata, tsikíkurhini, jókukua, tsikíkukua.
nudo de árbol. Kuetéshku, tsópti.
nudo de la caña de maíz. Kutúkua.
nudo de madera. Tsópta, tsóti, uísh, kuetésh.
nuera. Thuíska, tarhámba, tárhe, tarhámburhikata, tarháskua , tárha, tuímba, tuínkua, tiúmpiri.
nueve. Iúm thámu.
nuevo. Iáas anápu, jimbángi ambé.